Kościół
Tuż obok targów istotną rolę w przepływie idei odgrywał Kościół, który był jednym z głównych ośrodków życia społecznego. Pierwsza parafia katolicka na Górnej Orawie powołana została w połowie XVII wieku przez Jana Szczechowicza. W 1687 powstała parafia w Podwilku (Janicka – Krzywda 2011; s. 26). Przez ponad 100 lat były to jedyne ośrodki życia religijnego na tych terenach – do czasu aż na mocy uchwał reform terezjańsko-józefińskich w 1787 roku powstały kolejne cztery parafie: w Chyżnem, Jabłonce, Piekielniku i Zubrzycy Górnej.
W hierarchii społecznej ksiądz zajmował wysoką pozycję. Należał bowiem do nielicznej grupy osób wykształconych, posiadających obycie ze światem. Według Ludwika Stommy duchowny zwodzi diabła, plasując się tym samym w charakterologii ludowej, opartej na dychotomii mądry – głupi, wśród tych „mądrych”, co wynika z roli jaką mu się przypisuje (Stomma 2000; s. 27). Wielu duchownych często nie ograniczało się tylko do posługi duszpasterskiej i czynnie uczestniczyło w życiu lokalnej społeczności. Przykładem takiej działalności może być prowadzenie kronik, z których jedna zachowała się między innymi w Piekielniku.
Poprzez rolę jaką spełniał Kościół został wykorzystany jako narzędzie do krzewienia szeroko rozumianej świadomości narodowej na początku XX wieku. Austro-Węgry, uznając Polaków za zagrożenie dla integralności swojego państwa, dążyły do tego by posługę duszpasterską czynili tutaj wyłącznie słowaccy księża, co zauważa Grzegorz Smólski w artykule z 1910 roku: „We wszystkich bez wyjątku gminach polskich na Górnych Węgrzech sprawują księża słowaccy duszpasterstwo w języku słowackim. […] Z kościoła więc język polski wygnany zupełnie: kazania, obrzędy, modlitwy, śpiewy odbywają się w języku słowackim lub ruskim.” (Smólski 1910; s. 85). W krzewieniu polskości podkreśla się szczególnie rolę księdza Ferdynanda Machay’a Starszego pochodzącego z Jabłonki, który za przyłączeniem Górnej Orawy do Polski – wraz z Wojciechem Halczynem i Piotrem Borowym – w roku 1919 orędował nawet u samego prezydenta Woodrowa Wilsona, co opisał w „Mojej drodze do Polski”. Innym działaczem na tym polu był ksiądz Marcin Jabłoński. Służąc w orawskich parafiach – w Orawce, Chyżnem, Lipnicy Małej oraz Zubrzycy Górnej aktywnie przeciwdziałał słowacyzacji w strukturach Kościelnych oraz uciskowi polskiej ludności ze strony słowackiej.
Tuż obok targów istotną rolę w przepływie idei odgrywał Kościół, który był jednym z głównych ośrodków życia społecznego. Pierwsza parafia katolicka na Górnej Orawie powołana została w połowie XVII wieku przez Jana Szczechowicza. W 1687 powstała parafia w Podwilku (Janicka – Krzywda 2011; s. 26). Przez ponad 100 lat były to jedyne ośrodki życia religijnego na tych terenach – do czasu aż na mocy uchwał reform terezjańsko-józefińskich w 1787 roku powstały kolejne cztery parafie: w Chyżnem, Jabłonce, Piekielniku i Zubrzycy Górnej.
W hierarchii społecznej ksiądz zajmował wysoką pozycję. Należał bowiem do nielicznej grupy osób wykształconych, posiadających obycie ze światem. Według Ludwika Stommy duchowny zwodzi diabła, plasując się tym samym w charakterologii ludowej, opartej na dychotomii mądry – głupi, wśród tych „mądrych”, co wynika z roli jaką mu się przypisuje (Stomma 2000; s. 27). Wielu duchownych często nie ograniczało się tylko do posługi duszpasterskiej i czynnie uczestniczyło w życiu lokalnej społeczności. Przykładem takiej działalności może być prowadzenie kronik, z których jedna zachowała się między innymi w Piekielniku.
Poprzez rolę jaką spełniał Kościół został wykorzystany jako narzędzie do krzewienia szeroko rozumianej świadomości narodowej na początku XX wieku. Austro-Węgry, uznając Polaków za zagrożenie dla integralności swojego państwa, dążyły do tego by posługę duszpasterską czynili tutaj wyłącznie słowaccy księża, co zauważa Grzegorz Smólski w artykule z 1910 roku: „We wszystkich bez wyjątku gminach polskich na Górnych Węgrzech sprawują księża słowaccy duszpasterstwo w języku słowackim. […] Z kościoła więc język polski wygnany zupełnie: kazania, obrzędy, modlitwy, śpiewy odbywają się w języku słowackim lub ruskim.” (Smólski 1910; s. 85). W krzewieniu polskości podkreśla się szczególnie rolę księdza Ferdynanda Machay’a Starszego pochodzącego z Jabłonki, który za przyłączeniem Górnej Orawy do Polski – wraz z Wojciechem Halczynem i Piotrem Borowym – w roku 1919 orędował nawet u samego prezydenta Woodrowa Wilsona, co opisał w „Mojej drodze do Polski”. Innym działaczem na tym polu był ksiądz Marcin Jabłoński. Służąc w orawskich parafiach – w Orawce, Chyżnem, Lipnicy Małej oraz Zubrzycy Górnej aktywnie przeciwdziałał słowacyzacji w strukturach Kościelnych oraz uciskowi polskiej ludności ze strony słowackiej.
Szlachta
Kolejną grupą społeczną oddziałującą na kulturę chłopską była szlachta, co wyraźnie widać przede wszystkim w kobiecym stroju ludowym z przełomu XIX i XX wieku. Tradycja szlachecka na Górnej Orawie jest relatywnie krótka. Sięga ona roku 1674, kiedy to za opowiedzenie się po stronie Cesarstwa w antykatolickim i antyhabsburskim powstaniu Gaspara Piki w 1672 roku, trzy orawskie rody: Wilczków, Bukowińskich i Moniaków otrzymały z rąk Leopolda I – cesarza Austrii i króla Węgier – akt nobilitacyjny. Dla rodzin Wilczków i Bukowińskich z Bukowiny i Podszkla datowany jest on na 17 lutego 1674 roku, dla Wilczków z Podwilka na 20 lutego oraz dla Moniaków z Zubrzycy Górnej na 21 lutego tego samego roku. Odznaczenie to usytuowało ich na trzecim, przedostatnim miejscu w hierarchii szlachty węgierskiej, potocznie nazywanych kurialistami. Akt nobilitacyjny nadał im dobra sołtysie jako uposażenie jednocześnie obejmując ich immunitetem skarbowym. Jako szlachcice mogli pełnić także różne funkcje w komitacie. Obok tych rodzin wymienia się także węgierską rodzinę Bacho, która wykupiła majątek Bukowińskich lub Wilczków (co do tego historycy nie są zgodni) w Podszklu, rodach Porubskich w Jabłonce i Lokczańskich w Podwilku (Janicka – Krzywda 2011; s. 46 – 51; 67). Nie można także zapomnieć o węgierskim rodzie Divékych, który przybył tutaj z komitatu nitrzańskiego w latach 60tych XVIII wieku i osiadł w Podwilku. W spisie z 1845 roku dostępnym na http://slachta.kosztolanyi.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=506 wykazane jest, że żyło wówczas na Górnej Orawie 98 nobilitowanych, w tym 4 w Bukowinie, 43 w Podwilku i 51 w Górnej Zubrzycy.
Szlachta górnoorawska dążyła do podtrzymania związków z Polską, o czym świadczą zarówno koligacje rodzinne jak i kontakty gospodarczo-handlowe. Dodatkowo ten stosunek do Polski podkreśla między innymi fakt, że niektóre dziewczęta pochodzące z rodu Moniaków wstępowały do polskich zgromadzeń zakonnych – wiemy o dwóch - jedna z nich była franciszkanką w Kalwarii Zebrzydowskiej, a druga karmelitanką bosą w Krakowie. Z rodu Moniaków wywodził się także działający w Polsce ksiądz Wendelin Moniak (Janicka – Krzywda 2011; s. 54 – 55).
Swoją pozycję rody szlacheckie umacniały poprzez odpowiedni ożenek. Oprócz tego, że zawierano małżeństwa między sobą lub z miejscową szlachtą węgierską – rodami Abaffy, Dziurczak, Klinovszky, Lokczańsky, wżeniano się też w rody polskie – między innymi w ród Chlebowskich oraz Nowobilskich (Roszkowski 2009; s. 70 -73).
Szlachcice orawscy byli jednymi z nielicznych wykształconych osób na tych terenach. Fakt ten oraz kontakty z innymi kulturami na płaszczyźnie gospodarczej i towarzyskiej przełożył się na ich znaczną rolę w społeczności lokalnej. Często też właśnie oni byli orędownikami nowych inicjatyw. Rzecz taka miała się między innymi z ziemniakami, które pojawiły się w XVIII wieku w pierwszej kolejności w majątkach szlacheckich (Janicka – Krzywda 2011; s. 61). Pierwsza poczta w Podwilku powstała na początku XX wieku właśnie z inicjatywy Juliusza Divékyego i mieściła się w jego domu (Roszkowski 2009; s. 66).
Szlachta miała także duże znaczenie w krzewieniu polskości na początku XX wieku. Szczególne zasługi przypisuje się tutaj Adorjanowi Divékyemu, który działał on na rzecz przyjaźni polsko – węgierskiej na początku XX wieku angażując się w sprawy mniejszości polskiej na terenach Górnych Węgier. Przeciwdziałał on także postępującej słowacyzacji i dążył do uznania ludności polskiej zamieszkującej Górne Węgry jako mniejszości. Dzięki jego orędownictwu rozpoczęto kolportaż „Gazety Podhalańskiej” na Orawie, co miało na celu budowanie polskiej tożsamości narodowej. Gdy po I wojnie światowej okazało się, że Górna Orawa może stać się udziałem jedynie Polski lub Słowacji, Divéky opowiedział się po stronie polskiej, angażując się w orawskie ruchy narodowościowe (Roszkowski 1998; s. 38; 45 – 47). Istotne znaczenie dla współczesnej kultury Orawy ma dwór Moniaków w Zubrzycy Górnej, w pewien sposób reprezentujący pierwiastek polski. W 1937 ostatni z rodu, rodzeństwo Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak podarowali swoje budynki wraz z 4 hektarami przyległej ziemi Państwu Polskiemu z życzeniem utworzenia tam muzeum. W 1955 – po śmierci Wilczkowej – zaczął powstawać tam skansen gromadzący zabytki architektury z całej Orawy.
Podsumowując
Specyficzny charakter każdej kultury ludowej wynika z sumy czynników, które różnicują ją prowadząc do wyodrębnienia się osobnych grup etnograficznych. Kultura pasterska reprezentowana przez Wołosów będących pierwszymi kolonizatorami Karpat dała podwaliny pod wytworzenie się stosunkowo jednolitej kultury, która z czasem ulegała procesowi różnicowania prowadząc do powstania wielu grup etnograficznych o odmiennych cechach. Z tradycji wołoskiej wyrastają między innymi kultura Spisza, Podhala, Orawy i Żywiecczyzny. Nieustanne wpływy jakim kultura ludowa była poddawana wymuszały na niej ciągłą zmienność. Badając bowiem kulturę ludową nie badamy określonego „kanonu” elementów ją tworzących lecz proces jej ewolucji. Przeświadczenie o stałości udziału pierwiastków ludowych w kulturze wsi jest więc błędne.
Kultura Górnej Orawy odmienna jest od kultur grup ościennych co wynika przede wszystkim z innych realiów politycznych, w jakich przyszło jej się konstytuować. Stosunkowo duży przepływ ludności wynikający między innymi z poszukiwania zatrudnienia w sektorze pozarolniczym wpłynął na przełamanie izolacji świadomościowej prowadząc do zmian zarówno w kulturze duchowej jak i materialnej.
BIBLIOGRAFIA
Kultura ludowa Górali Orawskich; red. Urszula Janicka – Krzywda; wyd. Oficyna Wydawnicza „Wierchy” Kraków 2011;
Roszkowski J.; Rola Adorjana Divékyego w polskiej akcji „budzicielskiej” na Górnych Węgrzech w latach 1910 – 1920 [w:] Rocznik Orawski, 1998, t. II; 33 – 48;
Roszkowski J.; Dwory orawskie – Moniaków w Zubrzycy Górnej i Divékych w Podwilku [w:] Rocznik Orawski, 2009 t. VIII – IX; s. 55 – 72;
Smólski G.; Lud Polski na Górnych Węgrzech część III [w:] Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1910, r. I, nr 6; s. 85 – 86;
Stomma L.; Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku; wyd. Tower Press; Gdańsk 2000;
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
http://slachta.kosztolanyi.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=506 [dostępne 5.09.2014 21.00]
Kolejną grupą społeczną oddziałującą na kulturę chłopską była szlachta, co wyraźnie widać przede wszystkim w kobiecym stroju ludowym z przełomu XIX i XX wieku. Tradycja szlachecka na Górnej Orawie jest relatywnie krótka. Sięga ona roku 1674, kiedy to za opowiedzenie się po stronie Cesarstwa w antykatolickim i antyhabsburskim powstaniu Gaspara Piki w 1672 roku, trzy orawskie rody: Wilczków, Bukowińskich i Moniaków otrzymały z rąk Leopolda I – cesarza Austrii i króla Węgier – akt nobilitacyjny. Dla rodzin Wilczków i Bukowińskich z Bukowiny i Podszkla datowany jest on na 17 lutego 1674 roku, dla Wilczków z Podwilka na 20 lutego oraz dla Moniaków z Zubrzycy Górnej na 21 lutego tego samego roku. Odznaczenie to usytuowało ich na trzecim, przedostatnim miejscu w hierarchii szlachty węgierskiej, potocznie nazywanych kurialistami. Akt nobilitacyjny nadał im dobra sołtysie jako uposażenie jednocześnie obejmując ich immunitetem skarbowym. Jako szlachcice mogli pełnić także różne funkcje w komitacie. Obok tych rodzin wymienia się także węgierską rodzinę Bacho, która wykupiła majątek Bukowińskich lub Wilczków (co do tego historycy nie są zgodni) w Podszklu, rodach Porubskich w Jabłonce i Lokczańskich w Podwilku (Janicka – Krzywda 2011; s. 46 – 51; 67). Nie można także zapomnieć o węgierskim rodzie Divékych, który przybył tutaj z komitatu nitrzańskiego w latach 60tych XVIII wieku i osiadł w Podwilku. W spisie z 1845 roku dostępnym na http://slachta.kosztolanyi.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=506 wykazane jest, że żyło wówczas na Górnej Orawie 98 nobilitowanych, w tym 4 w Bukowinie, 43 w Podwilku i 51 w Górnej Zubrzycy.
Szlachta górnoorawska dążyła do podtrzymania związków z Polską, o czym świadczą zarówno koligacje rodzinne jak i kontakty gospodarczo-handlowe. Dodatkowo ten stosunek do Polski podkreśla między innymi fakt, że niektóre dziewczęta pochodzące z rodu Moniaków wstępowały do polskich zgromadzeń zakonnych – wiemy o dwóch - jedna z nich była franciszkanką w Kalwarii Zebrzydowskiej, a druga karmelitanką bosą w Krakowie. Z rodu Moniaków wywodził się także działający w Polsce ksiądz Wendelin Moniak (Janicka – Krzywda 2011; s. 54 – 55).
Swoją pozycję rody szlacheckie umacniały poprzez odpowiedni ożenek. Oprócz tego, że zawierano małżeństwa między sobą lub z miejscową szlachtą węgierską – rodami Abaffy, Dziurczak, Klinovszky, Lokczańsky, wżeniano się też w rody polskie – między innymi w ród Chlebowskich oraz Nowobilskich (Roszkowski 2009; s. 70 -73).
Szlachcice orawscy byli jednymi z nielicznych wykształconych osób na tych terenach. Fakt ten oraz kontakty z innymi kulturami na płaszczyźnie gospodarczej i towarzyskiej przełożył się na ich znaczną rolę w społeczności lokalnej. Często też właśnie oni byli orędownikami nowych inicjatyw. Rzecz taka miała się między innymi z ziemniakami, które pojawiły się w XVIII wieku w pierwszej kolejności w majątkach szlacheckich (Janicka – Krzywda 2011; s. 61). Pierwsza poczta w Podwilku powstała na początku XX wieku właśnie z inicjatywy Juliusza Divékyego i mieściła się w jego domu (Roszkowski 2009; s. 66).
Szlachta miała także duże znaczenie w krzewieniu polskości na początku XX wieku. Szczególne zasługi przypisuje się tutaj Adorjanowi Divékyemu, który działał on na rzecz przyjaźni polsko – węgierskiej na początku XX wieku angażując się w sprawy mniejszości polskiej na terenach Górnych Węgier. Przeciwdziałał on także postępującej słowacyzacji i dążył do uznania ludności polskiej zamieszkującej Górne Węgry jako mniejszości. Dzięki jego orędownictwu rozpoczęto kolportaż „Gazety Podhalańskiej” na Orawie, co miało na celu budowanie polskiej tożsamości narodowej. Gdy po I wojnie światowej okazało się, że Górna Orawa może stać się udziałem jedynie Polski lub Słowacji, Divéky opowiedział się po stronie polskiej, angażując się w orawskie ruchy narodowościowe (Roszkowski 1998; s. 38; 45 – 47). Istotne znaczenie dla współczesnej kultury Orawy ma dwór Moniaków w Zubrzycy Górnej, w pewien sposób reprezentujący pierwiastek polski. W 1937 ostatni z rodu, rodzeństwo Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak podarowali swoje budynki wraz z 4 hektarami przyległej ziemi Państwu Polskiemu z życzeniem utworzenia tam muzeum. W 1955 – po śmierci Wilczkowej – zaczął powstawać tam skansen gromadzący zabytki architektury z całej Orawy.
Podsumowując
Specyficzny charakter każdej kultury ludowej wynika z sumy czynników, które różnicują ją prowadząc do wyodrębnienia się osobnych grup etnograficznych. Kultura pasterska reprezentowana przez Wołosów będących pierwszymi kolonizatorami Karpat dała podwaliny pod wytworzenie się stosunkowo jednolitej kultury, która z czasem ulegała procesowi różnicowania prowadząc do powstania wielu grup etnograficznych o odmiennych cechach. Z tradycji wołoskiej wyrastają między innymi kultura Spisza, Podhala, Orawy i Żywiecczyzny. Nieustanne wpływy jakim kultura ludowa była poddawana wymuszały na niej ciągłą zmienność. Badając bowiem kulturę ludową nie badamy określonego „kanonu” elementów ją tworzących lecz proces jej ewolucji. Przeświadczenie o stałości udziału pierwiastków ludowych w kulturze wsi jest więc błędne.
Kultura Górnej Orawy odmienna jest od kultur grup ościennych co wynika przede wszystkim z innych realiów politycznych, w jakich przyszło jej się konstytuować. Stosunkowo duży przepływ ludności wynikający między innymi z poszukiwania zatrudnienia w sektorze pozarolniczym wpłynął na przełamanie izolacji świadomościowej prowadząc do zmian zarówno w kulturze duchowej jak i materialnej.
BIBLIOGRAFIA
Kultura ludowa Górali Orawskich; red. Urszula Janicka – Krzywda; wyd. Oficyna Wydawnicza „Wierchy” Kraków 2011;
Roszkowski J.; Rola Adorjana Divékyego w polskiej akcji „budzicielskiej” na Górnych Węgrzech w latach 1910 – 1920 [w:] Rocznik Orawski, 1998, t. II; 33 – 48;
Roszkowski J.; Dwory orawskie – Moniaków w Zubrzycy Górnej i Divékych w Podwilku [w:] Rocznik Orawski, 2009 t. VIII – IX; s. 55 – 72;
Smólski G.; Lud Polski na Górnych Węgrzech część III [w:] Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1910, r. I, nr 6; s. 85 – 86;
Stomma L.; Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku; wyd. Tower Press; Gdańsk 2000;
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
http://slachta.kosztolanyi.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=506 [dostępne 5.09.2014 21.00]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz