czwartek, 30 kwietnia 2015

Zarys najstarszego osadnictwa Orawki

Orawka, zwana początkowo Dolną Orawką, zaczęła się formować jeszcze w XVI wieku na terenach formalnie należących do Jabłonki (Kavuljak 1955, s. 188). Jej zasadźcą i pierwszym sołtysem był Jerzy Wilga, który osiadł tam wraz z dziewięcioma siedlakami. Dnia 24. kwietnia 1585 otrzymali oni akt zwalniający ich szesnastoletnim okresem wolnizny z wszelkich obciążeń podatkowych (Semkowicz 1932, s. 15 – 17). Jak wynika z dokumentu potwierdzającego wcześniejsze postanowienia, Wilga sprawował urząd jeszcze w 1596 roku (Semkowicz 1932, s. 21 – 22). Do końca XVI wieku Orawka rozwijała się systematycznie – w 1598 roku znajdowało się tam już 15 domów siedlackich (kmiecich). W ciągu kolejnych dziesięciu lat ich liczba jednak zmniejszyła się aż pięciokrotnie – według Andreja Kavuljaka w 1608 roku znajdowały się tam zaledwie 3 domy (Kavuljak 1955, s. 188). Bardzo prawdopodobnym powodem tego regresu była bieda spowodowana opodatkowaniem niewspółmiernym z dochodami ludności chłopskiej, zwłaszcza iż skończył się już przewidywany okres wolnizny. Część ludności wyemigrowała zapewne na południe, na żyźniejsze ziemie opuszczając swoje dotychczasowe domostwa.

W 1609 roku po raz pierwszy formalnie została użyta nazwa Orawka pod Kulichem, co też może sugerować, że jeszcze przed tym rokiem funkcję sołtysa objął Gaspar Kulich. W 1616 roku Jerzy Thurzo wydał dokument (zamieszczony w: Semkowicz 1932, s. 52 – 54), w którym określił nowe powinności, czynsze i daniny względem sołtysa i ośmiu osiadłych w Orawce siedlaków oraz wyznaczył nowe granice wsi. Według Inwentarza Państwa Orawskiego z 1624 roku Orawka miała wówczas dwóch sołtysów – Gaspara Kulicha i Mikołaja Spytkowskiego(Semkowicz 1939, s. 155 – 156). Od 1659 roku osada funkcjonuje już jednak jako Orawka sub Spytkowski, jej sołtysem jest Andrzej Spytkowski, którego następcą w razie bezpotomnej śmierci miał zostać szwagier, Daniel Sztrezenitsky (Kavuljak 1955, s. 189). Wykazano wówczas także, iż Orawkę zamieszkiwały 453 osoby, w tym jedynie 5 luteranów.

Dużym spustoszeniem dla osady były powstania i wojny religijne, w szczególności zaś przejście przez Orawę wojsk litewskich w 1683 roku. W 1690 roku wykazano istnienie zaledwie trzech ról osadniczych. Od tego czasu ich liczba systematycznie rosła – w 1712 i w 1715 były już 4 role, w 1778 roku aż dziewięć. Orawkę zamieszkiwało wówczas około 380 osób. 50 lat później, w 1828 roku, liczba mieszkańców sięgnęła 603. Doliczono się także 127 domostw. W roku 1870 w 140 domach zamieszkało 637 Orawczan (Kavuljak 1955, s. 189 - 190).

Wspomniany już Inwentarz z 1624 roku daje wgląd w nazwiska pierwszych osadników. Orawkę zamieszkiwały wówczas 22 rodziny – w tym dwie sołtysie – zajmujące 8 ról osadniczych, które utożsamiane były z przydzielonymi łanami. Były to: na roli Rychlykowej – Gregor Rychik i Matek Philip; roli Kurczinowej – Martyn Bredon, Janek Jazyk, Pavel Lybas, Woytek Kurek; Kocurowej – Woytech Koczur; Wranowej – Jakub Wrona, Blazek Wrana, Woytek Wrana; Kulichowej – Ssimek Kulych, Voytech Kulych, Matek Kulych; Madanyowej – Gregor Madan, Ondrey Prosniak, Voytiech Knap; Suroukowej – Bartek Ssurouka, Dudka Swinek. Dodatkowo na łanach sołtysich osadzone były trzy rodziny zagrodnicze: Klymek Poliak Cygan, Stanisław Genssor i Zachariasz Chana (Semkowicz 1939, s. 155 – 156).

Spośród tych rodzin do XIX wieku w sposób ciągły zamieszkiwali potomkowie Wojciecha Knapa i Wojciecha Kurka. Poszczególne spisy pozwalają nam określić drogę ewolucji tych nazwisk. Spadkobiercy nazwiska Kulych już w 1659 roku zaczęli posługiwać się także nazwiskami Kuliga oraz Kulik. Kurków, w spisie w 1659 roku, zapisano jako Kurkowiak. Później, aż do XIX używano pierwotnej formy. Nazwisko Knap nie zostało odnotowane w 1659 roku, powróciło jednak w spisie z 1715 roku w brzmieniu Knapcsik, tak też występowało do początku XIX wieku kiedy pojawia się jako Knopczek.

Przed 1715 rokiem z Orawki zniknęło natomiast nazwisko Madan (Madon) i Wrana (Vrona). Pozostałe nazwiska pierwszych osadników nie zostały odnotowane w kolejnym spisie, mimo iż obejmował on już przełom drugiego i trzeciego pokolenia. Pozorny brak ciągłości nie znaczy jednak, że wszystkie te rodziny wyemigrowały. Zanik tych nazwisk można wytłumaczyć na dwa sposoby. Pierwszy z nich, najbardziej oczywisty, wynikał z wymarcia męskiej linii potomków. Córki gospodarzy, wychodząc bowiem za mąż przyjmowały nazwisko męża, który niekoniecznie pochodził z ich rodzimej wioski. Na to też może wskazywać duży napływ nowych nazwisk w spisie z 1659 roku. Część nazwisk mogła natomiast zostać zastąpiona przydomkami – analogicznie do tego jak miało to miejsce w XIX wieku. Z braku zachowanych dokumentów nie możemy jednak określić, w jaki sposób się to dokonywało. Niewątpliwie jednak część nazwisk mieszkańców Orawki jest endemiczna, także, a może i zwłaszcza, tych późniejszych.

Jedynie o maksymalnie dwa pokolenie krótszym rodowodem po mieczu od Kulichów i Knapów mogą pochwalić się rodziny Brząkała (Brunkala, Brunkalak), Godawa (Godava, Godala), Stec (Stetik, Sztecsik, Stecs) oraz ówczesne rodziny sołtysie Sztrezenitskych i Spykowskich (Szpitkovsky, Spytkovcsky). W ciągu 35 lat jakie upłynęły pomiędzy kolejnymi spisami pojawiły się także nazwiska: Blastiak, Cerniak, Cibulek, Dubciak, Durdia, Grobar, Kapustiak, Karcmar, Konik, Kramar, Mastalia, Skripciak, Skupeny, Sperka, Stalamach, Tetlak, Vitezak, Zubek (Kavuljak 1955, s. 189). W zdecydowanej większości nie przetrwały one jednak do 1715 roku. Spośród nich jedynie nazwisko Grobar, i to także nie w sposób ciągły, pojawia się w Orawce do końca XIX wieku. Zanik pozostałych wiąże się między innymi z ruiną osady spowodowaną działaniami wojennymi toczącymi się na całej Orawie.

Do 1715 roku z Orawki znikły kolejne nazwiska rodowe pierwszych osadników - Wrona i Kulik. Ostały się rody Godawów, Steców, Knapczyków, Kurków, Spytkowskich, Strezenickych. Brząkałowie byli już natomiast reprezentowani przez dwie rodziny: Marcina i Alberta (Wojciecha). Występowały także dwie rodziny o nazwisku: Pagacs, Oharak. Platenak, Szklinak, Gyurgyinak, Dsubek oraz Kracsik. Wspólne nazwiska poszczególnych rodzin mogą wskazywać na ich pokrewieństwo. Niewykluczone, że protoplasta rodu przybył do Orawki kilka pokoleń wcześniej z całą rodziną lub wżenił się w miejscową, dając początek rodowi, który później się rozgałęził. Możliwe także, że jednocześnie, lub w niedługim odstępie czasu, osiedli się w Orawce bracia. Prócz wyżej wymienionych w 1715 roku w Orawce mieszkały też rodziny o nazwiskach: Dsubek, Koval, Kuchtyak, Marchefka, Pasik, Vetrek, Casimircik. Nazwiska te spotykamy także w urbarzu Marii Teresy z 1772 roku. Nie występują w nich już jednak: Augustin, Bajasz, Bogas, Danilyak, Dordniak, Fuliak, Gyurgyinak, Konicsak, Liszak, Mikulajcik, Starma, Stelin, Utraciak oraz Vahaj (URB 13. TÉKA: Árva: Orauka sub Kulicz).

Zmiany w strukturze występujących nazwisk w kolejnych 3 pokoleniach mieszkańców Orawki nie były już takie znaczące. W 1772 roku Orawkę zamieszkiwały 52 rodziny siedlacze i 2 zagrodnicze (UMT dla ÁRVA: Kulich). Ponad to osobno wyodrębniono dwudziestu zagrodników gospodarujących na ziemiach należących do parafii. Ta pozyskała je w 1662 roku na własność (Kavuljak 1955, s. 189). Od tego też czasu nie podlegały jurysdykcji Zamku Orawskiego, na co też może wskazywać potraktowanie ich odrębnie w urbarzu analogicznie, jak miało to miejsce w przypadku dóbr szlacheckich.

Wśród ludności siedlaczej absolutny prym wiódł ród Brząkałów, których żyło wówczas aż 7 rodzin. Liczniej reprezentowane były także nazwiska Fitkovszky, Sklarcsik i Marhewka po 3 rodziny oraz po 2 rodziny Strebenicsky, Csistony, Karvuony, Viater. Pomiędzy 1715 a 1772 rokiem do Orawki sprowadziły się rodziny o nazwisku: Direk, Gonska, Obertall, Ostrowsky, Bonbell, Damulcsik, Knapcsik, Victor, Fifak, Modlak, Koscselny, Bojar, Bistiak, Swecs, Machay, Sticsek, Pagacs, Jadristjak, Polacsek, Lamantyak,.

Nieliczną ludność zagrodniczą stanowiły wówczas rodziny Stefana Grobar i Józefa Strebeniczky. Ostatni też był zapewne spokrewniony z Michałem i Piotrem gospodarującymi na pełnowymiarowej powierzchni ziemi. Pośród dwudziestu poddanych parafii znajdowały się natomiast rodziny Jurcsak (ojca i syna wymienione osobno), Kviatkovszky, Tistyan, Dlugossik; Obertalya; Kvasnicza; Kadlubyak; Telesz; Zajesz; Hrobartsik; Cserveny; Velkovits; Kutsek; Kozlovsky; Kolkovits; Bistyak; Zcechurak; Kalnovits.

Dane pozyskane z najstarszych zachowanych ksiąg pochodzące z lat czterdziestych XIX wieku mogą odnosić się jednocześnie do dwóch pokoleń – zarówno dzieci jak i ich rodziców. Na ich podstawie możemy wnioskować o ciągłości rodów Brząkałów, Bolcsarów, Bomba, Czyszczoniów, Dziubków, Gonsków, Grobarczyków, Jurczaków, Kadłubków, Kavonych, Kilanowiczów, Kuchtów, Knapczyków, Kowalczyków, Fifańskich Kuczkowiczów, Machajów, Marchewków, Obertałów, Plutenyaków, Polaczków, Sztrecseniczkych, Wiaterów, Pasiów i Sticzków. Od 1772 roku pojawiły się także nazwiska Taisz, Virobjak, Szlachta, Rafacz, Krisstofi, Florek, Beleznay i Balek. Zapis o orawczańskim pochodzeniu znajduje się ponad to przy pojedynczych osobach o nazwiskach: Bałcyrzak, Drobnyak, Dworszczak, Guzik, Javruk, Modlak, Mucha, Odrobinyak, Pitely, Samolej, Szperlak, Sztuzeniczky, Zsivecz. Są to jednak nieliczne przypadki, co pozwala sądzić, iż ludzie Ci mogli być nowoprzybyłymi, którzy na stałe lub czasowo osiedli w Orawce.

BIBLIOGRAFIA
Kavuljak A., Historicky miestopis Oravy, Budapeszt 1955;
Semkowicz W., Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy. Cz. I, Dokumenty, Kraków 1932;
Semkowicz W., Materiały źródłowe do dziejów Górnej Orawy, cz II. Listy i akta, Zakopane 1939;

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
Urbarz Marii Teresy z 1772 roku dla Orawki (UMT)
Urbarz z 1715 roku dla Orawki (URB)