W wyniku ekspansji Piastów, południowa granica państwa polskiego około 1000 roku sięgała do Dunaju. Biegła popod Ostrzyhom i Jagier (Eger) do Cisy, a dalej wzdłuż rzeki Ciapłej do grzbietu Karpat i przełączy Użyckiej. Po śmierci Bolesława Chrobrego Polska straciła na rzecz Węgier znaczną część zakarpackich ziem, przesuwając granicę na północ na linię Wagu, Niżnych Tatr i Hornadu, co potwierdza między innymi dokument z 1086 roku wydany przez cesarza rzymsko-niemieckiego Henryka IV. Na dalsze przesuwanie się polsko – węgierskiej granicy na północ miało wpływ osłabienie państwa polskiego przez rozbicie dzielnicowe (1138) będące skutkiem testamentu króla Bolesława Krzywoustego.
Historycy polscy i słowaccy spierają się o przynależność terytorialną ziem północnej Orawy w średniowieczu. Za stanowiskiem o polskości miałyby przemawiać trzy niezależne dokumenty. Pierwszy z nich to akt donacyjny z 1254 roku, w którym Bolesław Wstydliwy nadaje klasztorowi Cystersów w Szczyrzycu prawo kolonizacji ziem Podhala, aż po okolice dzisiejszych Rabczyc i Babiej Góry (Janicka – Krzywda 2011; s.20).
Innym dokumentem jest znany z odpisu Status Żup Krakowskich wydany 21. kwietnia 1368 roku przez Kazimierza Wielkiego. Ustanawia on, między innymi, komorę celną w Jabłonce oraz powołuje strażnika, który ma pilnować aby sól wywożona na Węgry nie była rozprzedawana w granicach państwa (Ruciński 2001; s.16). Oryginalność tego dokumentu podważana jest przez słowackich historyków. Jednym z argumentów przemawiającym na ich korzyść jest fakt, iż posłużono się w nim nazwą Jablonka, choć miejscowość ta na Orawie wówczas nie istniała. Według Władysława Semkowicza osadą o której może być mowa w dokumencie jest Jabłonka leżąca na Orawie, gdyż była jedyną na przestrzeni dziejów miejscowością o tej nazwie na pograniczu polsko – węgierskim (Semkowicz 1932; s.3) Przeciwko tezie o istnieniu tutaj polskiej komory celnej w XIV wieku świadczy także fakt iż teren Górnej Orawy porastała wówczas puszcza karpacka oraz nie było stałej osady, zaś jeden strażnik nie mógł skutecznie przeciwdziałać przemytnikom i nielegalnemu handlowi na tak rozległym i bezludnym terenie.
Kolejnym argumentem historyków polskich jest dokument króla Beli IV z 1265 roku potwierdzający istnienie w Tvrdošínie węgierskiej komory celnej (Ruciński 2001; s.18). W ich rozumieniu miejscowość ta musiała być najdalej na północ wysuniętą miejscowością węgierską, czyli tereny na północ od tej miejscowości należały już do Polski.
Za przynależnością tych ziem do Polski w XIII i XIV wieku miałby przemawiać również fakt iż rodzina Platthych z Wielkiej Paludzy w Liptowie, która z nadania Albrechta II miała w posiadaniu ziemie „od Trzciany aż do granic Polski” nie lokowała tutaj nowych miejscowości. Brak akcji osadniczych na północ od Čimhovej w kierunku Beskidu Babiogórskiego może świadczyć o tym, że traktowali oni te tereny jako polskie (Gotkiewicz 1962; s.162). Jednak późniejsza akcja kolonizacyjna prowadzona przez węgierską rodzinę Thurzo na tych ziemiach nie spowodowała reakcji Polski, co przemawia natomiast za tym, że również Polacy nie traktowali jej wówczas jak swojej własności.
Przez cały okres formowania granica polsko – węgierska nie miała przebiegu liniowego, lecz strefowy. Granicę stanowił szeroki pas ziemi niczyjej, który wraz z procesami osadniczymi, prowadzonymi z południa i północy, się zawężał. Jej sformalizowany przebieg utworzył się dopiero gdy zasiedleńcy weszli ze sobą w bezpośredni kontakt – co w przypadku Orawy miało miejsce w XVI wieku. Granica na odcinku Górnej Orawy ułożyła się pokojowo na linii: Sucha Góra – Baligówka – Zagórzańska Grapa – Żeleźnica – Przełęcz Spytkowicka – Beskidy – przełęcz Nad Wąwozem – Kieczura – Przełęcz Zubrzycka – Polica – Przełęcz Lipnicka – Babia Góra (Janicka – Krzywda 2011; s.17-18). Zauważmy więc, że węgierska akcja osadnicza, której przedmiotem była w dużej mierze ludność polska osadzana na ziemiach niczyich sprawiła, że ziemie Górnej Orawy formalnie zaczęły należeć Węgier.
Orawa stanowiła najmłodszy komitat Górnych Węgier. Na czele każdego komitatu, który stanowił jednostkę podziału administracyjnego, stał żupan (łac. comes, węg. ispari). Jego zadaniem aż do XIII wieku było zarządzanie majątkami królewskimi, ściąganie podatków, zastępowanie króla w sądach, a w wypadku wojny dowodzenie wojskowymi oddziałami komitackimi. Centralnym organem dla wszystkich komitatów był dwór królewski, gdzie króla zastępował palatyn (Felczak 1983; s.24 – 25). Żupani orawscy rezydowali na Zamku Orawskim zarządzając dobrami królewskimi w ramach Dominium Zamkowego zwanego Państwem Orawskim, co stanowiło ich uposażenie. Żupani wybierani byli przez królów spośród szlachty polskiej lub węgierskiej (Janicka – Krzywda 2011; s.23).
Orawa jako w pełni samodzielny komitat wyodrębniła się dopiero w roku 1370. W 1267 ziemie te zostały wykupione przez króla Belę IV z rąk rodziny Ballasa i jako dystrykt orawski pod władzą kasztelana, włączone wraz z Turcem i Liptowem do komitetu zwoleńskiego (Huba 1986; s. 8; Ruciński 2001; s. 26). W latach 1337 – 1370 znajdowały się obrębie komitatu turczyńskiego ze stolicą w Turczańskim Świętym Marcinie (Janicka – Krzywda 2011; s.22). Komitat Orawa jako jednostka administracyjna wyodrębnić się mógł dopiero po utworzeniu samorządu szlacheckiego, co nastąpiło w 1354 roku (Ruciński 2001; s.14).
Na przełomie XIII i XIV wieku Orawę objął w posiadanie Mateusz Čák z Trenczyna, który odebrał ją księciu Mieszkowi III. Osadził on wówczas na Zamku Orawskim hrabiego Donča, który pełnił funkcje żupana i kasztelana (Gumplowicz 1902; s.362 – 363). Ziemie te stały się ponownie własnością królewską dopiero w 1333 roku (Janicka – Krzywda 2011; s.22). Od 1370 roku Dominium zarządzali między innymi: Stefan ze Szczawnicy (1349 – 1354), Rudolf Kratzer, Juraj Bubek, Władysław Jagiellończyk, książę Opolski panującym w latach 1388 – 1401 oraz polski rycerz Ścibor ze Ściborzyc, który urząd objął w roku 1418. Potem żupę objął jego syn Ścibor ze Ściborzyc oraz Mikołaj Balicki (Huba 1986; s.14; Ruciński 2001; s.42; Semkowicz 1920; s.99). Kolejnym żupanem był Piotr Komorowski z Żywca, który stał na czele komitatu w latach 1451 - 1474. W roku 1471 sprzeniewierzył się królowi Maciejowi Korwinowi, udzielając pomocy królewiczowi Kazimierzowi, synowi Kazimierza Jagiellończyka, w sięgnięciu po koronę węgierską, za co został usunięty z Orawy i Liptowa (Gumplowicz 1902; s.364). Później ziemie te w posiadanie objął nieślubny syn Macieja Korwina – Jan i jako książę liptowski urzędował tutaj w latach 1482 – 1484 oraz 1490 – 1504 (Ruciński 2001; s. 44).
W roku 1556 żupanem Orawy został Franciszek Thurzo, były biskup Nitry, który w 1562 roku przeszedł na luteranizm. Dominium orawskie otrzymał jako zastaw pod pożyczkę dla króla Węgier i cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ferdynanda I. Gdy nie został wykupiony, w roku 1606, Rudolf II dokonał donacji tych ziem na rzecz syna Franciszka – Jerzego. Od tego czasu stały się one własnością dziedziczną rodziny Thurzonów. Ostatnim żupanem z męskiej linii rodu był Emeryk, który zmarł bezpotomnie. To spowodowało, że w 1626 roku utworzono Komposesorat Orawski, stanowiący dziedziczną wspólnotę własnościową mężów siedmiu córek Jerzego. Spośród współwłaścicieli wybierano dyrektora, który do 1713 roku pełnił także urząd żupana. Później król powrócił do zasad nominacji (Janicka – Krzywda 2011; s.23 – 24).
BIBLIOGRAFIA
Felczak W.; Historia Węgier; wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wrocław 1983;
Gotkiewicz M.; Z biegiem Orawicy i Orawy [w:] Wierchy 1962, nr 31; s. 159 – 172;
Gumplowicz M.; Polacy na Węgrzech [w:] Lud. Organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie 1902; t. VIII; s. 277 – 264;
Huba P.; Oravsky hrad; wyd. ČSTK-Pressfoto; Martin 1986;
Kultura ludowa Górali Orawskich; red. Urszula Janicka – Krzywda; wyd. Oficyna Wydawnicza „Wierchy” Kraków 2011;
Ruciński H.; Chrześcijaństwo na Orawie do końca XVIII wieku; wyd. Uniwersytet w Białymstoku Instytut Historii; Białystok 2001;
Semkowicz W.; Granica polsko-węgierska w oświetleniu historycznem [w:] Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, 1920, t. 37; s. 88 – 111;
Semkowicz W.; Materjały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy. Cz. 1, Dokumenty; wyd. Muzeum Tatrzańskie; Kraków 1932.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz