Geneza kultury Górnej Orawy i czynniki ją kształtujące; część I - słowem wstępu

Górna Orawa, jako kraina o bogatej historii, stanowi swoistą mozaikę kulturową łączącą w sobie różne elementy kształtowane wpływami zewnętrznymi. Wśród nich istotne miejsce zajmują wpływy węgierskie, pojawiające się między innymi za sprawą przynależności terytorialnej Orawy. Analogicznie, wraz z włączeniem tych ziem do Polski w 1920 roku ważną rolę w kulturze odegrało Podhale, ponieważ jedno z jego miast - Nowy Targ stał się centrum administracyjnym i handlowym Górali Orawskich. Tam też znajdowało się liceum, które kształciło młodych Orawian. Ważną rolę w kulturze ludowej tych terenów odegrały także Stany Zjednoczone. Stało się to za sprawą masowych migracjami do USA od przełomu XIX i XX wieku.

Genezy kultury Górnej Orawy należy doszukiwać się na styku dwóch nurtów kolonizacyjnych: południowego – pasterskiego plemienia Wołosów i północnego – żywiołu polskiego, trudniącego się rolnictwem. Grupy te uległy wielowiekowemu procesowi biologicznego i kulturowego wykrzyżowania, które doprowadziło do powstania nowej kultur pastersko – rolniczej (Dobrowolski 1970, s. 132 – 133). Było to możliwe, między innymi, dzięki osmozie kulturowej dokonującej się pod naciskiem władz patrymonialnych, dążących do ujednolicenia na poziomie społeczno-gospodarczym. Proces ten odbywał się przede wszystkim na zasadzie uzupełniania braków i przejmowania pojęć i urządzeń, które dla społeczności miały wartość użytkową lub egzystencjalną (Dobrowolski 1970; s. 140). Skutkiem tego były nawarstwienia chronologiczne, które – poprzez nierównomierne rozłożenie w poszczególnych klasach społecznych – tworzą zróżnicowanie kulturalne. 

Najwyraźniej widać to w społecznościach wysokorozwiniętych, w których obok siebie rozwijały się kultura elit intelektualnych i kultura chłopów. Według Kazimierza Dobrowolskiego właśnie fakt współistnienia tych dwóch grup społecznych pozwolił narodzić się tradycyjnej kulturze chłopskiej, która kształtowała się pod stałym wpływem kultury warstw wyższych (Dobrowolski 1970; s. 131). W Polsce uległa skrystalizowaniu w okresie feudalnym, kiedy to pozycja chłopa, w dużej mierze, zależna była od pana (Dobrowolski 1958; s. 19). Nie możemy jednak odnieść tego bezpośrednio do terenu Górnej Orawy, na którym nigdy nie występował system pańszczyźniany analogiczny do występującego w Polsce. 

Zasadne byłoby więc pytanie o to kiedy skrystalizowała się kultura ludowa na tych terenach i w oparciu o jakie mechanizmy. Mimo różnic ustrojowych i politycznych, faktem koniecznym do narodzin kultury ludowej każdego regionu jest istnienie podziału klasowego. Nie należy jednak tych kultur, wynikłych na wskutek różnic klasowych, stawiać w opozycji, która wymagałaby ich jakościowania. Zarówno tradycyjna kultura ludowa jak i kultura elitarna nie mogłaby bowiem istnieć w swojej formie, co wynika z faktu, iż te typy kultur nieustannie przenikają się wzajemnie, a ich rozróżnianie ma charakter zabiegu statystycznego. W takim ujęciu nie można mówić więc o „zaniku” kultury ludowej, ale co najwyżej o słabnięciu w niej udziału pierwiastków typu ludowego (Stomma 2000; s. 93).

Jak zauważa Kazimierz Dobrowolski kultura, jako żywy organizm, podlega nieustającym wpływom, zarówno odśrodkowym jak i dośrodkowym, które prowadzą do procesów niwelacyjnych, tworząc w ten sposób zróżnicowanie etnograficzne. Wśród czynników determinujących kształt kultury ludowej można wyróżnić wpływ granic administracyjnych, określających przynależność terytorialną, warunki naturalne, położenie geograficzne oraz rodzaj i natężenie kontaktów (Dobrowolski 1970; s. 140).

BIBLIOGRAFIA
Dobrowolski K., Chłopska kultura tradycyjna (próba teoretycznego zarysu na podstawie materiałów źródłowych XIX i XX w. z południowej Małopolski) [w:] Etnografia Polska t. I, 1958; s. 19 – 56;
Dobrowolski K.; Dwa studia nad powstaniem kultury ludowej w Karpatach Zachodnich [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. VIII; red. Antoniewicz W.; wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Warszawa 1970 s. 131 – 143;
Stomma L.; Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku; wyd. Tower Press; Gdańsk 2000;