niedziela, 1 marca 2015

Organizacja przestrzenna i prawna wsi górnoorawskiej

Wszystkie osady na Górnej Orawie zakładano iure valachico, czyli na prawie wołoskim lub jego odmianie – prawie kopanieckim (Beňko 1985, s. 82). Ich podstawą była umowa zawierana pomiędzy sołtysem-zasadźcą a Zamkiem Orawskim. Niejednokrotnie regulowała ona już kwestie istniejącej osady, czego przykładem może być między innymi Jabłonka. Określano w niej przede wszystkim prawa i powinności poddanych, ich liczbę oraz ilość nadanej ziemi. Poszczególni osadnicy otrzymywali przydział jednego łanu, natomiast sołtysi dwóch, a w niektórych przypadkach nawet trzech, łanów ziemi (Jostowa 1982, s. 201).

Jak pokazuje urbarz z 1602 roku na każdą wieś nałożone były wielorakie podatki składające się zarówno z pieniądza jak i dani zwierzęcej i płodów rolnych. Termin ich składania był stały, wyznaczony świętami poszczególnych świętych. Podatek pieniężny od każdej z osad należało uiścić do dnia św. Jerzego (24 kwietnia). Wtedy także mijał termin zrealizowania obowiązku dostawy soli na Zamek lub zapłata jego ekwiwalentu pieniężnego. Najbardziej charakterystyczna dla prawa wołoskiego dań barania w wysokości co 20 owcy składana była na dzień świętego Jana (24 czerwca), dań łowiecką i rybacką oddawano natomiast na święto św. Michała (29 września). Płacono wówczas, podobnie jak i na Boże Narodzenie podatek od młyna, tartaku, krów i wołów. Ponad to we wrześniu uiszczano podatek od karczmy, a w grudniu obciążano kosztami zimowania klaczy zamkowych (Maslíková 2011, s. 74).

Oprócz opłacania podatków poddani zobowiązani byli także do robót na rzecz Zamku. Według regulacji z 1514 roku liczbę dni roboty pańszczyźnianej ustanowiono na jeden dzień w tygodniu. Faktycznie jednak miała on wymiar około 3–4 dni tygodniowo, niekiedy nawet więcej. Dokumenty mogące to jednak potwierdzić nie zachowały się (Maslíková 2011, s. 72). Oprócz ziemi pańskiej Orawianie obrabiali także ziemię nadaną im do użytku leżącą w granicach wsi.

Wsie miały regularny układ gruntów oparty na zasadzie łanów leśnych. Podstawową jednostką jego miary był łan. W użyciu funkcjonowały ich dwa rodzaje – większy, sięgający 45 morgów polskich – łan frankoński i mniejszy – łan chełmiński mierzący 30 morgów (Burszta 1958, s. 45, 54). Jak podaje Wanda Jostowa w przypadku Orawy stosowano najczęściej łan frankoński, w praktyce wymierzany jednak znacznie większy niż jego teoretyczne rozmiary, bo sięgające 23,907 – 27,52 hektara (Jostowa 1982, s. 201). Mimo, iż gospodarka wsi pierwotnie opierała się, przede wszystkim, na hodowli owiec, wsie te nie posiadały osobnych pastwisk gminnych. Przypuszcza się, że pierwotnie jako tereny wypasowe mogły służyć niewykarczowane lasy znajdujące się na łanach poszczególnych osadników. Dodatkowo także, każda z osad posiadała górskie polany z przeznaczeniem pod wypas (Jostowa 1972, s. 24).

Z podziałem osady korespondował rozkład zabudowań, które tworzyły typ wsi określany mianem łańcuchówki luźnej. Domy i budynki gospodarcze układały się na zarębkach ziemi biegnących poprzecznie do tzw. nawsia wyznaczonego z biegiem potoku. Zarębek wyznaczany był pomiędzy równoległymi granicami doliny lub – jak miało to miejsce na Orawie – ścianami lasu. To też odróżniało go od łanu biegnącego od nawsia w jedną stronę wsi. Stosowanie układu zarębnego ma znaczenie funkcjonalne, bowiem poszczególne stoki wsi były z reguły nierówno nasłonecznione, a taki podział sprawiał, że każdy z osadników otrzymywał podobną ilość gleb tej samej jakości (Burszta 1958, s. 63 - 64).

Z czasem w przestrzeni wsi pojawiły się tzw. półłanki (1/2 łanu) i ćwierćłanki (1/4 łanu). Powstawały wskutek podziału gospodarstwa wzdłuż, co też stopniowo przekładało się na zagęszczenie zabudowy. Najczęstszym powodem podziału ziemi były procesy spadkowe dzielące schedę po ojcu pomiędzy jego synów. Drugim sposobem powiększania się wsi był karczunek lasów na miejscu których wytyczano nowe łany lub półłanki (Burszta 1958, s. 71). Zaludniano także nawsie na którym osiadała najuboższa ludność – zagrodnicy i komornicy.

Bibliografia
Beňko J., Osídlenie severného Slovenska, Koszyce 1985;
Burszta J., Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej: o tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Wrocław 1958;
Jostowa W., Pasterstwo na Polskiej Orawie, Wrocław 1972;
Jostowa W., Z dziejów osadnictwa na polskiej Orawie, Wierchy 1982, nr 51, s. 200–214;
Maslíková L., Hospodárske pomery na Orave na základe urbárov z prvej polovice 17. Storočia, HISTORIA NOVA 2011, t. II, s. 68 – 85;


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz